Όταν το εσωτερικό λιοντάρι βρυχάται υπάρχει η επιτακτική ανάγκη να βγει η κραυγή του και έτσι την ορίζω σαν καλλιτέχνης την outsider art, στο πρώτο μου άρθρο στην τοπική εφημερίδα της Πάτμου το 2012 που έδωσα την μετάφραση “τέχνη των εκτός”. Αργότερα είδα ότι στο διαδίκτυο το μετέφρασαν σαν ” τέχνη του περιθωρίου”.
Γράφει η Κατερίνα Μουράτη
Για εμένα λάθος όρος εφ όσον σήμερα εκατοντάδες καλλιτέχνες που έχουν “σώας της φρένας” προσπαθούν να ενταχθούν σε αυτό το ρεύμα, το ρεύμα των “εκτός” , με συλλέκτες ανά τον κόσμο , σαν να αυτό που αποκαλείται ” περιθώριο “, περικλείει μέσα του μία γνησιότητα, μία αλήθεια και μία αυθεντικότητα.
Ασχολήθηκα με την μελέτη αυτής της τέχνης εκτενέστερα από το 1991 ,όταν ένας από τους μεγαλύτερους τεχνοκριτικούς της Ευρώπης ο Stèphane Rey έγραψε μία κριτική ανάλυση για την τέχνη μου ,του τότε, στην εφημερίδα Lα Libre Belgique του Βελγίου, και την ενέταξε σε αυτό το ρεύμα παρομοιάζοντας σαν ψυχικούς αδελφούς μου μεγάλους καλλιτέχνες της Art Brut , όπως τον Afolf Wölfli ,τον Nikifor Polonais και τον Scottie Wilson.
Adolf Wölfli
Στην αρχή με ενόχλησε να με εντάσσουν σε ένα ρεύμα καλλιτεχνών που η κοινωνία τους είχε στιγματίσει με κηλίδες μη ψυχικής υγείας και μου πήρε πολλά χρόνια να το δεχτώ, χρόνια που μπαινόβγαινα σε μουσεία στην Ευρώπη να δω έργα τους και να με πιάνουν τα κλάματα μπροστά στη δημιουργία τους, ανακαλύπτοντας και η ίδια την ” εκ-κεντρικότητα” μου , που τόσα χρόνια πάλεψα μέσα από την τέχνη μου και τη “φυσιολογική ζωή” που μου έδωσε η επιλογή να κάνω γάμους και παιδιά, να την βάλω αυτή την ” εκ-κεντρικότητα” σε μία ” υγιή βάση ” . Οι μελέτες μου αυτές μαζί με την εμπειρική μου εργασία σαν καλλιτέχνης στο Ψυχιατρείο της Λέρου το 1990-1991 και αργότερα σε σχολεία μειονοτήτων στην Γερμανία , συν το ανένταχτο και επαναστατικό της φύσης μου, που όσο μπορώ τιθασεύω πια στην ηλικία μου με οδηγούν να σας κάνω γνωστό με λίγα προς το παρόν λόγια ψυχής, τι είναι αυτή η τέχνη, από που πηγάζει και λίγα για την ιστορία της στην κοινωνία.
Adolf Wölfli
Adolf Wölfli
Ενας από τους τρόπους λύτρωσης στον ψυχικό πόνο και όχι μόνο στον ψυχικό πόνο αυτόν που προέρχεται από ιδία πείρα ζωής παιδικής ή ενήλικης, αλλά και από γονιδιακή κατάσταση ή διαγενεακό τραύμα είναι η τέχνη και αυτό είναι η ” τέχνη των εκτός ή τέχνη του περιθωρίου ” , γιατί πηγή της δεν είναι η εξωτερική οπτική εντύπωση, αλλά το εξωτερικό ερέθισμα που χτυπάει στο εσωτερικό ερέθισμα που αναζητά και παλεύει να γίνει εικόνα ή αντικείμενο. Το εσωτερικό αυτό ερέθισμα , μπορεί να πηγαίνει γενεές πίσω, σε άγνωστες πτυχές ζωής, άρα έχουμε μία τέχνη ασυνειδήτου, μη ελεγχόμενη ή και ελεγχόμενη στο προχωρημένο στάδιο της , αλλά που βασική της πηγή είναι ο βαθύτερος εαυτός, η ιερότητα του βαθύτερου εαυτού, ο πυρήνας του ,που ο καλλιτέχνης εν γνώσει ή όχι δίνει μορφή με σχήμα, χρώμα, όγκο και έτσι αυτοθεραπεύει ο ίδιος το τραύμα του μέσα από τη δημιουργία. Η θέαση δε τέτοιων έργων λειτουργεί θεραπευτικά , από τον πομπό που είναι ο δημιουργός προς τον θεατή που είναι ο δέκτης .
Janko Domsic
Janko Domsic
Janko Domsic
Στην outsider art όσα έργα δείτε σπάνια υπάρχει προοπτική, σχεδόν ποτέ , το φως δημιουργείται με το χρώμα, όχι με σκιάσεις, ο χώρος είναι γεμάτος, σαν να το κενό να τρομάζει την παλαιότητα και καθαρότητα της ψυχής, που ενώ είναι γεμάτη αδειάζει μέσα από τη δημιουργία φτάνοντας στο ” γεμάτο κενό “.
Το ταξίδι της outsider art ξεκίνησε από την Art Brut με πρώτο τον ψυχίατρο Walter Morgenthaler που παρακολουθούσε τον έγκλειστο μεγάλο καλλιτέχνη Adolf Wölfli και γράφει ένα βιβλίο ” ένας ψυχασθενής ως καλλιτέχνης”. Αργότερα ο ψυχίατρος και ιστορικός τέχνης Hans Prinzhorn που εργαζόταν σε Ψυχιατρείο στη Χαϊδελβέργη, παρακολουθεί ασθενείς και γράφει το βιβλίο ” τέχνη των ψυχικά ασθενών ” . Αυτός όμως που έδωσε τον όρο Art Brut- Ακατέργαστη Τέχνη, ήταν ο ζωγράφος Jean Dubuffet που μαζί με τον Andre Breton και άλλους καλλιτέχνες το 1948 ιδρύουν την “Εταιρεία Ακατέργαστης Τέχνης” και διοργανώνουν εκθέσεις με έργα ασθενών. Το 1975 ο Jean Dubuffet δωρίζει τη συλλογή του στο Mουσείο Art Brut στη Λωζάννη, που από το 1976 μέχρι το 2001 διευθύνεται από τον ειδικό στην Art Brut ,Michelle Devoz. Η συλλογή του Μουσείου σήμερα αριθμεί 20.000 έργα από 400 καλλιτέχνες της Art Brut και στη συνέχεια το 1972 ο ιστορικός τέχνης Roger Cardinal εισάγει τον όρο outsider art . Έτσι σε αυτό το ρεύμα από τότε εκτός από τους ψυχικά ασθενείς καλλιτέχνες, εντάσσονται και οι αυτοδίδακτοι καλλιτέχνες, οι ανένταχτοι, οι απομονωμένοι της ζωής, οι περιθωριακοί .
Katerina Mourati
Katerina Mourati
Η πρωτόγονη, η οραματική, η naive ,η λαϊκή τέχνη εντάσσονται έτσι στην outsider art . Αρχίζει ένα εμπορικό κύκλωμα από καλλιτέχνες, γκαλλερίστες, συλλέκτες, εκθέσεις και αργότερα το διεθνές περιοδικό RAW VISION που εκδίδεται 4 φορές τον χρόνο, στην Αγγλία.
Έτσι η ” τέχνη των εκτός ” ,γίνεται ” τέχνη των εντός ” και δημιουργείται μία ελίτ συλλεκτών , ίσως η πιο σοφιστικέ παγκοσμίως, μία ελίτ που την χαρακτηρίζει το ένστικτο, η ενσυναίσθηση και η αποδοχή για το ” άγνωστο ξένο ” της ανθρώπινης ψυχής, μία ελίτ μακρυά από ακαδημαϊκές θεωρίες . Παρ όλ αυτό υπόκειται η τέχνη αυτή πάλι στους κανόνες του μάρκετινγκ.
Το ερώτημα για αυθεντική και πηγαία έκφραση σε σχέση με την ψυχική υγεία παραμένει ακόμα και τώρα ανοιχτό και αυτό γιατί την εποχή που δεν υπήρχαν τα οργανωμένα εργαστήρια στα ψυχιατρεία δεν υπήρχε αυτό που τώρα λέμε ” εικαστική θεραπεία ” , έτσι οι τότε μεγάλοι σήμερα της Art Brut έψαχναν απεγνωσμένα υλικά, μολύβια, χαρτιά, πανιά ,κλωστές, μέχρι και ρούχα έσκιζαν πάνω στην απεγνωσμένη ανάγκη τους να κάνουν τέχνη, γιατί αυτή ήταν η μόνη λύτρωση στον ανθρώπινο ψυχικό πόνο, ο σπαραγμός που γίνεται δημιουργία για το τελευταίο στάδιο της ψυχικής ζωής. Μίας ζωής που βλέπει και ακούει αλλιώς και που βρίσκεται σε άλλη σφαίρα.
Κάθε Ψυχιατρείο έχει πια το εργαστήρι του , με υλικά παντός είδους και υπάρχει ο καθοδηγητής εικαστικός θεραπευτής, άσχετα αν ο ασθενής έχει την πηγαία ανάγκη να κάνει τέχνη ή όχι, τον στέλνουν στο θεραπευτικό εργαστήρι, έτσι η πηγαία ανάγκη κατέληξε στο ” πρέπει της θεραπείας ” .
Διχάζονται οι απόψεις ακόμα και σήμερα για το αν η ” ετικετοποίηση ” βοηθά στην ένταξη ή επανένταξη ψυχικά ασθενών, διευθυντές καλλιτεχνικών εργαστηρίων αρνούνται σε καταλόγους με έργα ασθενών να χρησιμοποιήσουν τον όρο, ενώ από την άλλη επαγγελματίες καλλιτέχνες ανά τον κόσμο επιζητούν την ένταξη στο ρεύμα για εμπορικούς λόγους.
Aloise Corbaz
Βλέποντας το από αυτή την πλευρά η Art Brut είναι μία ιστορική κατάσταση και στη συνέχεια της η outsider art μία εμπορική κατάσταση και ένα διεθνές κύκλωμα από καλλιτέχνες, συλλέκτες, συγγραφείς, κριτικούς, ψυχιάτρους και εικαστικούς θεραπευτές.
Ένας κόσμος άγνωστος με τα αμέτρητα έργα του παρελθόντος να κάνουν τον γύρο σε μουσεία ανά τον κόσμο, εκτός από τη συλλογή στο Μουσείο ART BRUT στη Λωζάννη, το Μουσείο Τέχνης στη Βέρνη ή σε ιδιωτικές συλλογές στην Αμερική, στην Ευρώπη και στη Ρωσία. Μελετώντας αυτά τα έργα τα παλαιά της Art Brut, για να γίνει γνωστή αυτή η τέχνη μας θυμίζουν ίσως πια αυτό που έχει πια ξεχαστεί : την παρθενογέννεση στη δημιουργική έκφραση.
Όσο για το παρόν της outsider art , η από 1992 διεθνής έκθεση στη Νέα Υόρκη και συγκεκριμένες γκαλλερί, επιβάλλουν τα καινούργια ονόματα των “εκτός ” και τους κόσμους τους .
* Η Κατερίνα Μουράτη είναι εικαστικός. Εκτός από το εικαστικό της έργο έχει εργαστεί σαν καλλιτέχνης στο Ψυχιατρείο της Λέρου ( 1990-1991) και σε σχολεία μειονοτήτων στην Γερμανία (2005-2009) . Στα Γερμανικά σχολεία στόχος της εργασίας της ήταν η ένταξη στο κοινωνικό σύνολο παιδιών μεταναστών και προσφύγων μέσα από τη διαδικασία της τέχνης. Η τεχνοπαιδαγωγική της εργασία παρουσιάζεται ακόμα και σήμερα σε διεθνή συνέδρια από την Dr. Birgit Engel ,καθηγήτρια τεχνοπαιδαγωγικής στο Πανεπιστήμιο του Münster.
