Οι χριστουγεννιάτικες αγορές με τη γιορτινή τους ατμόσφαιρα αποτελούν πόλο έλξης για χιλιάδες επισκέπτες. Πόλεις σε ολόκληρο τον κόσμο, από το Ζάγκρεμπ της Κροατίας, τη Βιέννη της Αυστρίας και τη Δρέσδη της Γερμανίας, μέχρι το Σικάγο των Ηνωμένων Πολιτειών και τη Σαγκάη της Κίνας, διαθέτουν υπαίθριους πάγκους που πωλούν δώρα, εποχιακές λιχουδιές και ζεστά ροφήματα, ενώ πολλές φορές ο επισκέπτης συναντά περίτεχνες επιδείξεις και εορταστικές παραστάσεις. Ποιο είναι όμως το παρελθόν που κρύβεται από πίσω;
Ρίζες που χάνονται στους αιώνες
Οι ρίζες της χριστουγεννιάτικης αγοράς, όπως τουλάχιστον την ξέρουμε σήμερα, ανάγονται στα χρόνια του Ύστερου Μεσαίωνα. Ο δούκας Άλμπρεχτ Α’ στη Βιέννη πρώτος ενέκρινε τη λειτουργία εμποροπανηγύρεων για 14 ημέρες τον Δεκέμβριο του 1296. Ωστόσο, οι εμποροπανηγύρεις αυτές δεν συνδέονταν άμεσα με τα Χριστούγεννα, ούτε φαίνεται να είχαν θρησκευτικό χαρακτήρα. Σχεδόν εκατό χρόνια αργότερα, και πάλι στη γερμανόφωνη Ευρώπη, έλαβε χώρα ακόμα ένα παρόμοιο παράδειγμα – χωρίς όμως και εδώ να υπάρχει κάποια σύνδεση με τις γιορτές. Στο Μπάουτσεν της Βοημίας (σημερινής Γερμανίας), το 1384, ο βασιλιάς Βεντσέσλας Δ’, έδωσε την άδεια στους κρεοπώλες να πουλούν κρέας σε ελεύθερη αγορά μέχρι τα Χριστούγεννα. Αν και από αρκετούς μελετητές συχνά διαφαίνεται ένας δισταγμός ως προς ποια πόλη οργάνωσε την πρώτη αγορά, που επίσημα είχε χριστουγεννιάτικο χαρακτήρα, η επικρατέστερη είναι η Δρέσδη, οι αγορές της οποίας λειτουργούν ανελλιπώς από το 1434. Σε άλλες γερμανικές πόλεις παρατηρήθηκε μια σχετική καθυστέρηση, όπως στην περίπτωση της Νυρεμβέργης, όπου οι αγορές έκαναν για πρώτη φορά την εμφάνισή τους περίπου δύο αιώνες αργότερα.
Σύντομα, οι χριστουγεννιάτικες αγορές θα εξαπλωνόντουσαν στις γερμανόφωνες περιοχές της Ιταλίας, της Ελβετίας και της Γαλλίας, όπως και άλλες χριστουγεννιάτικες πρακτικές, ανάμεσα στις οποίες ξεχωρίζει η παράδοση του στολισμού του δέντρου, που επίσης κατάγεται από τη Γερμανία του 16ου αιώνα. Χάρη στη Μεταρρύθμιση και την επιρροή του Μαρτίνου Λούθηρου, η συνήθεια του να δίνει κανείς δώρα –μια παράδοση αρχικά συνδεδεμένη στη Δυτική Ευρώπη με τον Άγιο Νικόλαο και την εορτή του στις 6 Δεκεμβρίου– μεταφέρθηκε στις 25 Δεκεμβρίου, φέρνοντας μαζί και την «εμπορευματοποίηση» της γιορτής των Χριστουγέννων. Οι εκκλησίες, που αρχικά είχαν ενθαρρύνει τις αγορές να λειτουργούν σε μικρή απόσταση για να προσελκύουν περισσότερους επισκέπτες στις λειτουργίες, σύντομα βρέθηκαν να τις ανταγωνίζονται. Λέγεται δε ότι στη Νυρεμβέργη, το 1616, ο ιερέας παραπονέθηκε ότι δεν μπόρεσε να κάνει την απογευματινή λειτουργία την παραμονή των Χριστουγέννων επειδή κανείς δεν ήταν παρών – όλοι έκαναν τα ψώνια τους στην αγορά.
Από την ακμή στην παρακμή
Όσο η προσφορά δώρων και οι ξέφρενοι εορτασμοί γινόντουσαν συνώνυμο με τα Χριστούγεννα, τόσο προκαλούσαν αντιδράσεις από ορισμένα μέλη της κοινωνίας. Πιο χαρακτηριστική περίπτωση ίσως αποτελεί η –μη επιτυχής εντέλει– προσπάθεια των πουριτανών στην Αγγλία του 17ου αιώνα να καταργήσουν τα Χριστούγεννα. Παρά τις όποιες επικρίσεις, όμως, το κλίμα των εορτών είχε πλέον καταστεί ιδιαίτερα αγαπητό στον κόσμο, και η τάση για κατανάλωση φαγητού και ποτού καθώς και η αγορά δώρων έφεραν τις χριστουγεννιάτικες αγορές σε όλη την Ευρώπη τον 17ο και τις αρχές του 18ου αιώνα στο προσκήνιο. Η παρουσία τους λειτουργούσε ταυτόχρονα και ως τόπος συνάντησης για πολίτες όλων των τάξεων: από τους απλούς εργάτες μέχρι ξένους ταξιδιώτες και τους ευγενείς.
Η δημοτικότητα αυτή δεν θα μειωνόταν σύντομα˙ αντίθετα, θα αυξανόταν περαιτέρω. Η αγορά στο Βερολίνο για παράδειγμα, το 1650 αποτελούταν από 50 πάγκους ενώ το 1840 από 600. Σταδιακά όμως, με το πέρασμα του χρόνου, παρατηρήθηκαν αλλαγές στις προτιμήσεις του κόσμου και στη σχετική νομοθεσία, όπου τέθηκαν συγκεκριμένα πλαίσια. Στη Φρανκφούρτη του 1869, για παράδειγμα, η χριστουγεννιάτικη αγορά μπορούσε να λειτουργεί συγκεκριμένες ημέρες και να πουλά μόνο «γνήσια χριστουγεννιάτικα αντικείμενα», συμπεριλαμβανομένων παιδικών παιχνιδιών, χριστουγεννιάτικων δέντρων, μελόπιτων (gingerbread) και ζαχαρωτών. Στα μέσα κυρίως του 19ου αιώνα, οι συνθήκες θα άλλαζαν περαιτέρω, καθώς στο προσκήνιο θα εμφανιζόταν ένας ακόμα σημαντικός παίκτης: τα μεγάλα πολυκαταστήματα. Εκτός από το ότι προσέφεραν προϊόντα μαζικής παραγωγής –άρα και σε πιο χαμηλή τιμή–, έδιναν τη δυνατότητα στους πολίτες να κάνουν τη βόλτα τους σε ένα προστατευμένο περιβάλλον μακριά από το κρύο, τη βροχή και το χιόνι. Έτσι λοιπόν, οι χριστουγεννιάτικες αγορές υποβιβάστηκαν σε όλο και πιο περιφερειακά περιβάλλοντα.
Στα χέρια της ναζιστικής προπαγάνδας
Μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, είχαν βρεθεί σε πλήρη παρακμή. Στη δεκαετία του 1920, σύμφωνα με δημοσιεύματα της εποχής, στο Βερολίνο έβρισκε κανείς μόνο πενιχρά απομεινάρια της άλλοτε μεγάλης και εκθαμβωτικής χριστουγεννιάτικης αγοράς στην ανατολική πλευρά της πόλης.
Αυτό έμελλε να αλλάξει την επόμενη δεκαετία με πρωτοβουλία των Ναζί, οι οποίοι επαναχρησιμοποίησαν τη χριστουγεννιάτικη αγορά ως εργαλείο προπαγάνδας. Οι ιθύνοντες πίσω από τη ναζιστική ιδεολογία επιθυμούσαν να εισαγάγουν έναν νέο ναζιστικό παγανισμό, βασισμένο σε θεούς των γερμανικών φυλών – όπως αποδεικνύει και η μετονομασία των Χριστουγέννων σε Julfest (Xούλφεστ – στα αγγλικά Yulefest), και η σύνδεση της γιορτής με το χειμερινό ηλιοστάσιο. Ωστόσο, σύντομα συνειδητοποίησαν ότι τα Χριστούγεννα μπορούσαν δυνητικά να αποτελέσουν ένα ισχυρό όπλο στη φαρέτρα τους.
Έτσι λοιπόν, η συρρικνωμένη χριστουγεννιάτικη αγορά του Βερολίνου από την ανατολική πλευρά της πόλης μετακινήθηκε πίσω στο κέντρο, φέρνοντας μαζί της 1,5 εκατομμύριο επισκέπτες το 1934 και 2 εκατομμύρια μόλις δύο χρόνια αργότερα. Παρά το ότι πωλούνταν μόνο εγκεκριμένα από τους Ναζί προϊόντα, όπως στολίδια χριστουγεννιάτικων δέντρων, παιχνίδια και χειροτεχνήματα γερμανικής κατασκευής – απαγορευόταν οτιδήποτε είχε να κάνει με τη γέννηση του Ιησού –απουσίαζαν οι φάτνες και οι φιγούρες του βρέφους και της Παναγίας–, οι χριστουγεννιάτικες αγορές θα ξανακέρδιζαν την προσοχή του κόσμου.
Μέχρι το τέλος της δεκαετίας του 1930, το φαγητό αποτελούσε ίσως το πιο σημαντικό τους στοιχείο. Τα λουκάνικα μπράτβουρστ, η ρέγγα, η μελόπιτα και τα ζαχαρωτά είχαν λάβει επίσημη έγκριση, και κυριαρχούσαν. Οι έμποροι στόλιζαν τους πάγκους τους με γιρλάντες, γυάλινες μπάλες και φωτάκια για να δημιουργήσουν μια εορταστική ατμόσφαιρα.
Μετά τον πόλεμο και ως σήμερα
Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος έφερε μεν μία παύση, όχι όμως και το τέλος των αγορών, οι οποίες αναζωπυρώθηκαν μετά τη λήξη της σύγκρουσης. Καθώς αυξανόταν το φαινόμενο του καταναλωτισμού, αυξανόταν και η διάρκεια λειτουργίας τους. Από τα τέλη της δεκαετίας του 1960 και τη δεκαετία του 1970, οι αγορές άνοιγαν ήδη από το τελευταίο Σαββατοκύριακο του Νοεμβρίου.
Τις τελευταίες δεκαετίες, οι χριστουγεννιάτικες αγορές έχουν πολλαπλασιαστεί. Υπολογίζεται ότι υπάρχουν περισσότερες από 1.400 στη Γερμανία, ενώ η παράδοση έχει εξαπλωθεί και πέρα από την Ευρώπη, προσελκύοντας επισκέπτες σε ολόκληρο τον κόσμο. Από μακριά, η εικόνα μοιάζει μαγική: τις βραδινές ώρες, ο δρόμος φωτίζεται από τα φωτάκια των πάγκων, εκατοντάδες άνθρωποι περπατούν μαζί, χαρούμενοι, ενώ τον αέρα πλημμυρίζουν τα αρώματα των ζεστών ροφημάτων και των διάφορων αρτοσκευασμάτων και ζαχαρωτών… Αυτή η εξιδανικευμένη, ονειρική εικόνα αντικατοπτρίζει τη νοσταλγία ενός ρομαντικού του 1830 για τις αγορές του 18ου αιώνα. Ζωντανεύει όμως ήχους, μυρωδιές και εικόνες που μπορούν να συνδεθούν με τις χριστουγεννιάτικες αγορές του σήμερα, και αποτυπώνει τον λόγο που η συγκεκριμένη παράδοση βρίσκεται στο προσκήνιο σχεδόν 200 χρόνια αργότερα: αποτελούν ένα χαρούμενο μέρος συνάντησης για ντόπιους και επισκέπτες για να ψωνίσουν και να γιορτάσουν τις μέρες αυτές.
Φωτογραφίες: AP Photo, AFP/visualhellas.gr
